Üstürlab (Arapça: أسطرلاب, İngilizce: Astrolabe), geçmişte gökbilim ve denizcilikte kullanılan, gökyüzündeki yıldızların ve Güneş’in konumlarını ölçmeye yarayan bir astronomi aletidir. Bu alet, özellikle İslam dünyasında Orta Çağ’da büyük önem kazanmış ve geliştirilmiştir.
Üstürlabın Kullanım Alanları:
- Astronomi ve Zaman Hesaplaması: Yıldızların ve Güneş’in konumlarına göre zamanı hesaplamada kullanılmıştır.
- Yön Bulma: Kıbleyi tespit etmede ve yön bulmada önemli bir araç olmuştur.
- Navigasyon: Denizciler, coğrafi konumlarını belirlemek ve yönlerini bulmak için üstürlab kullanmıştır.
- Açılar ve Yükseklik Ölçümü: Gökyüzündeki cisimlerin açılarını ve yüksekliklerini ölçmek için kullanılmıştır.
Üstürlabın Yapısı:
Üstürlab, genellikle metalden yapılmış dairesel bir alet olup, şu temel parçalardan oluşur:
- Ana gövde (mat): Gök cisimlerinin pozisyonlarını gösteren temel zemin.
- Halkalar (rete): Yıldızların ve Güneş’in yerlerini temsil eder.
- Dönme mekanizması: Aleti kullanıcının ihtiyaçlarına göre ayarlamayı sağlar.
Tarihi:
- İlk üstürlab örnekleri Antik Yunan’da geliştirilmiştir. Hipparchos ve Batlamyus (Ptolemaios) gibi bilim insanları bu aleti kullanmıştır.
- İslam dünyasında özellikle El-Biruni, El-Zerkali ve Nasirüddin Tusi gibi bilim insanları tarafından daha da geliştirilmiştir.
- Orta Çağ boyunca Avrupa’ya aktarılmış ve burada da gökbilim çalışmalarında kullanılmıştır.
Özet:
Üstürlab, antik ve Orta Çağ’da, hem bilimsel hem de pratik kullanım alanlarıyla dönemin en önemli araçlarından biri olmuştur. Bugün tarihsel ve bilimsel değeri ile bilinir.